De bekendste fictieve wereldkampioen is waarschijnlijk Mirko Czentovich
uit de beroemde roman Schachnovelle (1941) van Stefan Zweig - een
bijfiguur overigens. Czentovic is een half-idiote boerenzoon die nauwelijks
kan schrijven en rekenen, maar die alles van schaken begrijpt. Hij lijkt
wel wat op hoe de Russen Bobby Fischer in het begin van diens carrière
afschilderden, met het verschil dat Fischer een IQ van 180 schijnt te hebben.
De hoofdfiguur is 'dr. B.', een Weense intellectueel
die door de Gestapo is gearresteerd en in een isoleercel opgesloten. Daar
vindt hij een schaakboek. Bord en stukken heeft hij niet, maar hij speelt
de partijen uit dat boek blind na, en als hij ze allemaal uit zijn hoofd
kent speelt hij verder tegen zichzelf.
Dat bezorgt B. een 'schaakvergiftiging', een bezetenheid
die hem aan de rand van de waanzin brengt. De schaakstukken willen niet
meer zijn hoofd uit, schaken is alles wat er is, hij stort in en wordt
naar een krankzinnigengesticht gebracht waar hij langzaam zijn verstand
weer terugkrijgt. Maar hij mag nooit meer schaken, zegt de dokter.
Na zijn vrijlating ontmoet hij op een boot naar
Amerika de wereldkampioen, Czentovich. En hoewel hij weet hoe gevaarlijk
schaken voor hem is, gaat B. in op een voorstel om een partij tegen Czentovich
te spelen - en hij wint. Czentovich wil revanche, en B. stemt toe. Maar
tijdens die tweede partij raakt hij in de war - oude zetten komen terug
in zijn hoofd, hij verwart ze met de partij die hij nu speelt, de schaakvergiftiging
dreigt opnieuw toe te slaan, weer verliest hij bijna zijn verstand - tot
hij wordt gered door een kennis die hem van het bord wegsleurt.
Al enige jaren doet in de schaakwereld het verhaal de ronde dat dr.
B. wortels zou hebben in de werkelijkheid. Ik citeer The Complete Chess
Addict, een populair boek uit 1987. 'Björn Palsson Kalman, die
in het begin van de eeuw als schooljongen in IJsland bekend stond als schaakwonder,
werd op grond daarvan uitgenodigd om aan de Harvard Universiteit te komen
studeren. Op de boot naar Amerika versloeg hij twee schaakmeesters in een
blindsimultaan. Maar eenmaal in Harvard ontdekte hij dat hij niet voor
het Universiteitsteam mocht spelen vóór hij daar een jaar
had gestudeerd. Om troost te zoeken deed hij niets anders meer dan schaken,
tot hij bang werd dat hij gek zou worden. Hij stopte met schaken, verliet
de Universiteit, en dook weer op in Winnipeg in Canada, waar hij als metselaar
werkte. Een aantal jaren later werd hij overgehaald om mee te doen aan een
simultaan tegen Frank Marshall, de beste Amerikaanse speler van die tijd.
Hij won en werd uitgedaagd voor een revanche, maar hij weigerde en er werd
nooit meer iets van hem vernomen.'
De overeenkomsten zijn opvallend: de initiaal 'B.',
het schip, die meesters aan boord, het blindschaken, de bezetenheid, de
onvoltooide revanche - en bovendien was Zweig in Harvard geweest in een
tijd dat het verhaal van een vreemde IJslandse schaker daar de ronde deed.
Ondanks dat alles klonk het verhaal van Björn
mij als typisch Broodje Aap in de oren, maar toen ik verder zocht kwam
ik bij de oerbron ervan terecht: de IJslander Gudmundur Thorarinsson -
en dat is een serieus iemand. Hij is een vooraanstaand advocaat, was jarenlang
lid van het IJslandse parlement, en in 1972 was hij, als voorzitter van
de IJslandse schaakbond, de man die de match Spassky - Fischer naar zijn
land
haalde.
Hij schreef me dat het Björn/dr. B. verhaal
waar
is, dat het algemeen bekend is onder de IJslandse schakers, en hij vulde
het ook aan. Onder andere met de verrassende mededeling dat Björn
niet alleen een inspiratie was voor 'Schachnovelle', maar dat hij, onder
zijn eigen naam, ook nog in een ander internationaal bekend boek voorkomt.
Björn Palsson, geboren in 1883 in Reykjavik,
ging in 1904 naar Kopenhagen waar hij filosofie en techniek studeerde.
Hij gaf daar ook blijk van een groot schaaktalent, en dat kwam ter ore
van de IJslandse poolvorser Vilhjálmur Stefánsson in wiens
autobiografie Discovery uit 1964 deze episode uit het leven van
Pálsson beschreven wordt. Stefánsson wist dat aan de Harvard
Universiteit in Boston schaken in hoog aanzien stond, en lijkt in Björn
een kans te hebben gezien om daar geld los te krijgen voor zijn expedities.
Hij haalde hem over om zijn studie in Kopenhagen te staken en met hem mee
te gaan naar Harvard waar hij hem dus als een soort cadeau'tje zou aanbieden.
Op de boot naar Amerika zou Björn twee schaakmeesters, die ook meereisden,
hebben verslagen.
In Amerika voegde Björn 'Kalman' aan zijn naam
toe omdat zijn echte naam te moeilijk uitspreekbaar zou zijn (een vreemd
detail; wat is er moeilijk aan Pálsson?) Hij begon in de herfst
van 1905 met een studie elektrotechniek in Harvard, maar toen het schaken
niet door bleek te gaan, en hij zichzelf aan de rand van de waanzin had
gebracht door onafgebroken met schaken bezig te zijn, brak hij ook die
studie af, en ging weg uit Harvard.
Hij dook weer op in Winnipeg, waar hij, waarschijnlijk
tot 1908, als journalist heeft gewerkt. Op 1 december 1906 gaf Marshall,
aldus The American Chess Bulletin, een simultaan in Winnipeg. Eén
deelnemer won: 'B. Palsson' - helaas kan de partij niet worden teruggevonden.
En daarna verdween Björn niet in het niets,
maar keerde hij gewoon terug naar IJsland waar hij in 1912 als jurist aan
de universiteit van Reykjavik afstudeerde. Hij werkte vervolgens op verschillende
plaatsen in IJsland als advocaat. Hij moet een bohémien zijn geweest
die 'nooit volledig genas van zijn ervaringen met het schaken.' Dat heeft
hij ook nooit meer gedaan, maar wel werd hij een bekend bridger in IJsland.
Thorarinsson denkt dat hij zelf nooit heeft geweten dat hij model had gestaan
voor een beroemd romanpersonage.
Björn Pálsson overleed in 1956.
© Tim Krabbé, 2000
Index AD Magazine schaakrubrieken
Bovenkant pagina |
Hoofdpagina
schaken |
Hoofdpagina
algemene site |