DE PUZZELKONING

Toen het Nederlandse Probleemblad onlangs in verschillende categorieën een 'Probleem van het Millennium'-verkiezing hield, riep de lezersjury in de categorie van de driezet de volgende klassieker tot winnaar uit. (Zie diagram.)
    'Een onvoorstelbaar vermetel idee,' schreef een lezer. Zelfs wie het motto begrijpt
Mat in 3
'The Steinitz Gambit'
Sam Loyd, 1903
durft nog niet te geloven dat hij de oplossing heeft gevonden. Het Steinitz Gambiet ontstaat na 1.e4 e5 2.Pc3 Pc6 3.f4 exf4 4.d4 Dh4+ 5.Ke2 - maar dat 1.Ke2 hier de sleutelzet zou kunnen zijn lijkt al te krankzinnig. Dus is het de sleutelzet. Loyd: 'De witte koning staat volkomen veilig, maar begeeft zich op een roekeloos pad  , zonder onmiddellijke dreiging en gesteld tegenover ontelbare schaakjes.' Wonderbaarlijk is ook dat geen van de twintig schaakjes die Wit in de beginstelling zelf kan geven tot mat in drie leidt.
    De hoofdvariant is 1...f1D++ 2.Ke3 en de tien verschillende schaaks die Zwart nu kan geven, zeven van de dame, twee van de loper, en één van de toren, worden ieder beantwoord door een aftrekmat van Lb5 of Tf6. Bijvarianten zijn 1...Pc1+ 2.Ke3 enz.; 1...Kxe4 2.Ld3+ Kd4 3.Tf4 mat; 1...Kd4 2.Tf4+ e5 3.Pxg3 mat.
    Mijn lof voor de lezers van Probleemblad dat ze dit vrolijke, baldadige en geniale probleem hebben gekozen tot Driezet van het Millennium, boven een paar honderdduizend driezetten die vaak dieper, complexer en subtieler zijn dan dit onvergankelijke staaltje van Amerikaanse bravado.
    Volgens de legende componeerde Loyd (1841-1911) dit probleem in de bus van zijn huis naar zijn kantoor. Een echt Loyd-verhaal, maar ook als hij dat verzonnen heeft - hij was zo geniaal dat het waar zou kunnen zijn. Het grootste deel van zijn vele honderden problemen componeerde hij in zijn tienerjaren. Het schaakprobleem stond toen nog in de kinderschoenen, en Loyd bedacht vele nieuwe ideeën die daarna door anderen verder werden bewerkt. Op zijn 16e werd hij beschouwd als de grootste probleemcomponist in Amerika, en werd hij probleemredacteur van The Chess Monthly, waar ook Paul Morphy voor schreef. Loyd hield zich op die leeftijd ook bezig met goochelen, buikspreken en het met zijn stem imiteren van muziekinstrumenten. Toen hij zijn millenniumprobleem maakte was hij in de zestig en eigenlijk allang opgehouden met componeren, maar hij reageerde op het verzoek van een bewonderaar om mee te doen aan een openingsprijsvraag van een nieuw schaakblaadje. Veel tijd had hij er niet voor.
    Ondanks alle ontwikkelingen die er later zijn geweest, is Loyd eigenlijk nog steeds hors concours - zijn geest zweeft nog boven de wereld van het schaakprobleem.
    Nu is die wereld klein, maar honderden miljoenen mensen hebben, zonder dat te weten, op andere manieren plezier beleefd aan Loyds bedenksels. Hij was een professioneel puzzel-, raadsel- en spelletjesbedenker, en als de puzzelkoning van zijn tijd een beroemd man. Een van zijn klassiekers, die iedereen wel eens in een of andere vorm heeft gehoord, is: 'Mary en Ann zijn samen 44. Mary is twee keer zo oud als Ann was toen Mary half zo oud was als Ann zal zijn wanneer Ann drie keer zo oud is als Mary was toen Mary drie keer zo oud was als Ann. Hoe oud is Mary?' Een Loyd-anagram: welk beroep zit er verborgen in 'No more stars'? -  Astronomers.
    Loyds bekendste spel is parcheesi, een oud Indiaas spel dat hij herontdekte, aanpaste en in een nieuw jasje stak, en dat we in Nederland kennen als Mens-erger-je-niet. Dat honderd miljoen kinderen daar plezier mee hebben gehad komt door Loyd.
    Maar misschien zijn beroemdste vinding is de 14-15 schuifpuzzel uit 1878. In een vierkant raamwerk liggen blokjes genummerd van 1 tot 15, die door schuiven in de juiste volgorde moeten worden gekregen. Het werd over de hele wereld een rage; in Amerika zouten werkgevers bordjes hebben opgehangen die het geschuif verboden; in Duitsland werd het door de afgevaardigden in de Reichstag gespeeld; in Frankrijk werd het gezien als een ergere gesel dan alcohol en tabak.
    Er is weer zo'n typisch Loyd-verhaal aan verbonden. In de oorspronkelijke vorm lagen alle cijfertjes in volgorde, behalve de 14 en 15 die omgewisseld waren - dan is het onoplosbaar. Vandaar ook al die hoofdbrekens. Toen Loyd octrooi aanvroeg op zijn puzzel moest hij er een 'werkend model' van demonstreren. De commissie vroeg hem daarom de 14 en de 15 om te wisselen, maar dat kon nu eenmaal niet. 'Dan doet hij het dus niet,' zei de octrooicommissie, en Loyds aanvraag werd afgewezen.
    Mary is zevenentwintig en een half.

© Tim Krabbé, 2000

Index AD Magazine schaakrubrieken
Bovenkant pagina | Hoofdpagina schaken | Hoofdpagina algemene site |