DE ONDERGANGSZET

Ik schrijf en ik schaak. Dat brengt lezers soms op het idee dat ik als schrijver ook schaker ben, en dat er in mijn romans, vooral in Het Gouden Ei, zet voor zet een strijd wordt uitgevochten tussen twee machten - dood tegen leven, kwaad tegen goed. Ik vind dat altijd een beetje flauw, want die lezers denken dat omdat ze weten dat ik schaak, en niet door het boek zelf.
    Een veel aardiger verband tussen Het Gouden Ei en schaken werd onlangs gelegd door Kees Fens (een schaker, niet de gelijknamige schrijver) in het clubblad van zijn club UVS. In dat stuk, Het Gouden Ei van het schaken, had hij het over een 'suïcidale neiging' die hem soms tijdens een partij overvalt - de onweerstaanbare drang om een zet te spelen waarvan hij aanneemt of zelfs weet dat die slecht is. Hij speelt die zet dan tegen zijn berekening in soms toch, omdat dat 'de enige manier is om er echt achter te komen dat je oordeel - dat de betreffende zet fout is - correct is'.
    De eerste keer dat Kees Fens deze 'drang tot de ondergang, om maar de Waarheid te kunnen weten' bij het schaken bespeurde, dacht hij meteen ook aan Het Gouden Ei, waarin dit thema dubbel voorkomt. Eén man wil weten wat er met zijn verdwenen vriendin gebeurd is, en grijpt de geboden kans daartoe, al weet hij dat hem dat het leven zal kosten - een andere man wil weten of hij tot slechtheid in staat is, en begint daarom met de uitvoering van een misdadig plan, benieuwd of hij daarmee tot het eind door zal gaan. 'Ik denk dat elke schaker het hier besproken dilemma kent,' schrijft Kees Fens, en hij vraagt zich af of het misschien zelfs mijn inspiratie en mijn thema is geweest.
    Ik ken dat dilemma maar al te goed. Ook ik ben vaak aan het schaakbord overvallen door de drang, een soort geilheid haast, om een ondergangszet te doen. Maar dan om iets boeiends mee te maken, uit pronkzucht, uit nieuwsgierigheid, en zeker niet om de Waarheid over die zet te weten te komen. Daar is een partij niet voor geschikt. Van clubschaak tot ver daarboven is de tegenstander geen onfeilbare toetssteen - na de ondergangszet zullen er over en weer nog zoveel fouten volgen dat er van de Waarheid niets overblijft.
    Ik moest aan iets heel anders denken - de onbruikbaarheid van de vrije wil. Bij het verlaten van behaaglijke situaties ('s ochtends in bed, onder de douche, in het wielerpeloton, zetten overwegend aan het schaakbord) kan je nòg zo van plan zijn om op te staan, de douche eens uit te zetten, te demarreren, een zet te doen - je zult bijna altijd merken dat je ineens opgestaan bent, de douche uitgezet hebt, gedemarreerd bent, die idiote zet gespeeld hebt. Je was even vergeten te willen, en ineens merk je dat je hand een moment van onoplettendheid van je wil heeft gebruikt om die rare zet te spelen.
    Kees Fens besluit met de opmerking: 'Ik denk wel eens dat Het Gouden Ei alleen maar door een schaker geschreven had kunnen worden.' Dat denk ik ook wel eens, maar dan toch op een andere manier. Voorzover ik als schrijver schaker ben, ben ik probleemliefhebber - iemand die van kloppende en mooie constructies houdt. Daarin voel ik mij verwant aan Nabokov, in wiens romans je soms de probleemcomponist herkent die hij ook was.

Mat in 3
V. Nabokov
The Sunday Times, 1968

1.Kf7 Txh4 (Kxf5 2.Pxe3+ Kf4 3.Df2 mat) 2.Kxf6 Th6+ 3.Dxh6 mat.

Switchback na annihilation heet dat in het (veelal Engelstalige) problemistenjargon, maar Nabokov schrijft: 'Dit is het zogenoemde Nabokov thema.' Dan toch alleen door hem zo genoemd - van dat thema is buiten zijn boek Poems and Problems niets bekend. Maar het is wel een terugkerend thema in zijn romans. In dit probleem wordt Zwart gedwongen een hindernis op te ruimen die zijn eigen ondergang in de weg stond, waarna hij terug moet keren naar de plek waar die ondergang zich voltrekt. Precies zo gaat het in romans als Laughter in the Dark en Transparent Things, en doorgewinterde themazieners zullen het ook in Lolita en andere romans van Nabokov kunnen aanwijzen.

© Tim Krabbé, 2003

Index AD Magazine schaakrubrieken
Bovenkant pagina | Hoofdpagina schaken | Hoofdpagina algemene site