Stanley Kubrick was een groot filmer, Willi Schlage een kleine schaker
- maar hij is de enige onbekende schaker die tweemaal onsterfelijk is geworden.
De eerste keer gebeurde dat door Kubrick's klassieke
film 2001: A Space Odyssey 2001 uit 1968. Toen Kubrick eerder dit
jaar, op 7 maart, overleed, kwam in de nieuwsgroepen op het Internet ook
zijn liefde voor het schaakspel ter sprake. Hij moet in zijn jeugd in New
York een verwoed en goed schaker zijn geweest en om geld hebben gespeeld
in het Washington Square Park, maar vooral was er sprake van de schaakscene
in Space Odyssey.
In het begin van die film komt even een figuur voor
die Dr. Smyslov heet, en later speelt Frank Poole, een van de astronauten
aan boord van het ruimteschip, tegen de boordcomputer HAL. Die scene begint
in de volgende stelling.
Poole, die wit heeft, zegt (en speelt) hier: 'Queen takes pawn'. Dat is
niet zomaar een omschrijving van wat hij doet, het is ook de ouderwetse
Engelse 'beschrijvende notatie.' De partij gaat dan verder met (1.Dxa6)
Lxg2 2.Te1, en hier speelt HAL Df3 en kondigt daarbij mat in
vier zetten aan, waarop Poole het opgeeft.
Er is, onder Kubrick exegeten, veel gespeculeerd
over de manier waarop HAL Df3 speelt. Hij zegt namelijk: 'Queen
to Bishop three.' En in die beschrijvende notatie (die de Engelssprekende
wereld zo'n 20 jaar geleden definitief heeft afgeschaft) worden voor beide
partijen de rijen vanuit het eigen gezichtspunt geteld, en de lijnen genoemd
naar de stukken die daarop beginnen. Siciliaans begint met 1.P-K4 P-QB4,
want ook de verwarring dat Zwart 1...f5 zou hebben gespeeld moet worden
voorkomen.
HAL zou dus hebben moeten zeggen: 'Queen to Bishop
six,' en niet three. De veronderstelling is dan dat Kubrick,
die maniakaal op details lette, en een halve schaakmeester was, deze vergissing
niet per ongeluk kan hebben gemaakt, en dat HAL's fout dus iets moet betekenen:
het was een test voor Poole, en HAL wees hem heimelijk af toen hij 'Queen
to Bishop three' voor Df3 liet doorgaan.
Het kan, maar ik heb mijn twijfels. Zie de partij
die Kubrick koos voor Poole - HAL:
Roesch - Schlage, Hamburg 1910
1.e4 e5 2.Pf3 Pc6 3.Lb5 a6 4.La4 Pf6 5.De2 b5 6.Lb3 Le7 7.c3 O-O
8.O-O d5 9.exd5 Pxd5 10.Pxe5 Pf4 11.De4 Pxe5 12.Dxa8 Dd3 13.Ld1 Lh3 (zie
weer het diagram) 14.Dxa6 Lxg2 15.Te1 Df3 16.Lxf3 Pxf3 mat.
Kubrick zou deze obscure partij (uit een ondergroep
van een meestertoernooi) hebben gevonden in een boek van Irving Chernev,
'The 1000 Best Short Games of Chess'. Maar zijn keus suggereert dat hij
helemaal niet zo'n geweldige schaker was. Het is geen grootse partij, en
een schaker die onder de indruk raakt van dat platvloerse dame-offer zou
inderdaad zwak genoeg kunnen zijn om een fout te maken in de beschrijvende
notatie ervan.
Of koos Kubrick die partij om de betekenis van Schlage's
naam? - het Duitse 'schlagen' betekent zowel 'slaan' als 'verslaan'.
Hoe dat ook zij, 'Space Odyssey' heeft Schlage onsterfelijk
gemaakt. Een vreemde figuur voor die eer, want Willi Schlage (1888-1940)
was geen topspeler. Je komt zijn naam wel eens tegen in oude Duitse combinatie-boeken,
vaker als verliezer dan als winnaar, en in een enkel vooroorlogs Duits
toernooi, vaker onderaan dan bovenaan in de eindstand.
Dat maakt het extra vreemd dat toen de Afrikaanse
Republiek Mali in 1979 een 
serie
van vier schaakpostzegels uitgaf met als titel 'Grands Maîtres des
Echecs', daar ook zegel van 200 francs van Schlage bij was, wat hem een
fraaie tweede plaats opleverde achter Bogoljubow (300 francs), maar vóór
Aljechin en Janowsky op achterstanden van 60 en 100 francs - het beste
resultaat van zijn loopbaan.
Ook afgezien van Schlage is het een vreemde serie.
Janowsky en Bogoljubow waren sterke grootmeesters, maar ook als je je voor
zo'n serie tot overleden meesters moet beperken zou ik, als ik Mali was,
toch tientallen andere grootmeesters liever op mijn zegels hebben gehad.
Wat zat daar achter? Iets onfris, zou je kunnen
denken. De serie moet, getuige de aanwezigheid van Schlage en de spelling
van Aljechin (internationaal, en ook door hemzelf werd Alekhine
geschreven) door een Duitser ontworpen zijn. In de oorlog schreef Aljechin
schandelijke anti-semitische artikelen. Van Janowsky valt niets kwaads
te vertellen maar Bogoljubow, een naar Duitsland geëmigreerde Rus,
eiste al in 1938 een hakenkruis-vlag op zijn speeltafel en was Reichstrainer
van de Groot-Duitse schaakbond onder de Nazi's. Willi Schlage was dat ook.
Wat zou Kubrick daar mee bedoeld hebben?
© Tim Krabbé, 1999
Bovenkant pagina | Index AD Magazine schaakrubrieken | Hoofdpagina schaken | Hoofdpagina algemene site