Machines die kunnen wat eigenlijk alleen mensen kunnen, hebben mensen
altijd gefascineerd. Een van de mooiste was de Turk, een schaakautomaat
die in 1769, om Keizerin Maria Theresa een leuk avondje te bezorgen, werd
gebouwd door een geniale uitvinder uit wat nu Slowakije is, Wolfgang Kempelen.
De Turk was een levensgrote, oriëntaals uitgedoste
pop die voor een kist zat van ongeveer 80 centimeter hoog, 60 cm. diep
en 120 cm. breed, met daarop een schaakbord. Een demonstratie begon ermee
dat Kempelen de deuren van de kist in een bepaalde volgorde opende, om
het publiek te laten zien dat er niemand in verborgen zat. Bij de partij
die dan volgde werden de zetten van de tegenstander door Kempelen uitgevoerd,
maar de Turk deed zijn eigen zetten; met de hand van één
arm pakte hij een stuk, en zette het op het nieuwe veld. Hij bewoog zijn
ogen, knikte tweemaal als hij de dame van de tegenstander aanviel, driemaal
als hij de koning schaak zette (hij zei dan ook: 'Schaak!'), en eenmaal
als de partij afgelopen was. Om de tien of twaalf zetten draaide Kempelen
aan een sleutel als om hem op te winden, en af en toe keek hij in een klein
kistje dat naast de grote kist op de grond stond. Aan het eind van de partij,
die bijna altijd gewonnen werd door de Turk, opende hij opnieuw de deuren
om te laten zien dat er niet tijdens de partij iemand in de kist was gekropen.
Kempelen schijnt zijn Turk als een tussendoortje
te hebben beschouwd - hij was meer geïnteresseerd in hydraulische
systemen, en de ontwikkeling van een machine die spraak zou kunnen nabootsen;
ontdekkingen die hij daarbij deed spelen nog een rol in de hedendaagse
telefoon. Hij vertoonde de Turk niet vaak; die werd pas werkelijk beroemd
toen, na Kempelens dood in 1804, de showman Maelzel hem kocht en ermee
op toernee ging, door Europa en vanaf 1826 ook door Amerika. Na Maelzels
dood in 1838 kwam de Turk in een museum terecht, waar hij bij een brand
in 1854 verloren ging.
Al bij het leven van de Turk werden er vele boeken
en artikelen geschreven waarin geprobeerd werd zijn raadsel te doorgronden,
onder andere door Edgar Allen Poe. Sommigen dachten dat de Turk een automaat
was, anderen dat hij op afstand bediend werd, de meesten, ook Poe, dat
er een kind of dwerg in verborgen zat. Frederik de Grote was zo geobsedeerd
door de Turk dat hij Kempelen smeekte hem het geheim te onthullen - toen
hij dat te horen kreeg moet hij erg teleurgesteld zijn geweest.
Dat geheim was natuurlijk dat er inderdaad iemand
in de kist verborgen zat; het openen van de deurtjes creëerde een
optische illusie, als bij het doorgezaagde meisje, waardoor een niet al
te grote volwassene zich steeds voor het publiek verborgen kon houden.
Het opwinden en het kleine kistje waren afleidingsmanoeuvres. In de grote
kist speelde de verborgen speler op een speciaal bord zijn partij bij kaarslicht.
De stukken van de Turk waren magnetisch, waardoor klepjes aan de onderkant
van het bord omlaag vielen of juist omhoog getrokken werden - zo zag de
speler de tegenzetten. Zijn eigen zetten deed hij door een pin in gaatjes
op zijn eigen bord te verplaatsen; een bewegingsvergroter (het onderdeel
van de Turk waar Kempelen het meest trots op was) vertaalde dat naar de
arm van de Turk die de zet daardoor op het bovenbord uitvoerde - met weer
een ander mechaniek kon de speler de vingers van de Turk om het te spelen
stuk sluiten, en weer openen boven het nieuwe veld. Hoe knap de Turk in
elkaar zat, blijkt er ook uit dat Kempelen hem in een half jaar maakte,
terwijl het de Amerikaanse illusionist John Gaughan vijf jaar en 120.000
dollar heeft gekost om, met alleen materialen die ook Kempelen tot zijn
beschikking had gehad, een paar jaar geleden een werkende replica te bouwen.
In Amerika zagen getuigen eens na een voorstelling
hoe de verborgen speler uit de Turk stapte, en in Europa verkocht de sterke
speler Mouret, die hem bediend had, het geheim aan een sensatieblad, maar
dat tastte de betovering van de Turk niet aan. Behalve Mouret hebben ook
Allgaier, Alexandre en Schlumberger de zetten van de Turk gedaan, maar
wie Kempelens Turken waren, is nooit bekend geworden.
De Turk speelde ook een soort verzoeknummers; speciale
stellingen die in een klein groen boekje stonden. Dat boekje is pas onlangs
teruggevonden door Gerald Levitt, die het allesomvattende The Turk,
Chess Automaton, (McFarland, 2000) schreef. Het publiek mocht dan een
kleur kiezen, maar de Turk deed de eerste zet, en kende natuurlijk de winstweg.
De leukste stelling was deze. (Zie diagram.)
Dat de Turk dit met Zwart kon winnen is niet verwonderlijk; 1...Dh8+
2.Dg7 Dxg7 mat. Maar met Wit aan zet is het erg mooi: 1.Dg8+ Dxg8
2.f8P++ Kh8 3.Th7+ Dxh7 4.Txh7+ Kg8 5.Th8+ Kxh8 6.Kf7+ Pg7 7.Lxg7 mat.
© Tim Krabbé, 2002
Index AD Magazine schaakrubrieken
Bovenkant pagina |
Hoofdpagina
schaken |
Hoofdpagina
algemene site